UÇAK BAKIM ONARIMI
Uçuş faaliyetlerinde emniyetin sağlanması, uçağın uçuşa hazır durumda bulunmasının sağlanması ve emniyet faktöründen ödün vermeden maliyetlerin azaltılması amacıyla yapılan işlere bakım denir. Bakım yapılırken bakım planlarına, bakım el kitaplarına, üretici ve havacılık otoritesinin talimatlarına göre gerekli işlemler yapılır. Tüm bu talimatlar uçuş güvenirliğini arttırmak ve emniyeti sağlamak amacıyla zamanla ortaya çıkmış talimatlardır.
Bu bölümde bakım kavramı tanımlanacak, bakım tipleri, bakım faaliyetleri, bakımın amacı, bakım kayıtları, bakımlarda kullanılan dokümanlar ve bu dokümanların hazırlanmasında görevli komiteler hakkında kısaca bilgiler verilecektir.
4.1 Uçak Bakımı İle İlgili Temel Kavramlar ve Kısaltmalar
AD (Airworthiness Directive): Uçuşa Elverişlilik Yönergesi
AI (Annual Inspection ): Yıllık muayene.
ATA ( Air Transportation Association): Hava Taşımacılar Birliği.
CSN (Cycle Since New): Motorun ilk imal tarihinden itibaren çalıştırma sayısı.
CSO (Cycle Since Overhaul): Motorun son büyük bakımdan sonraki çalıştırma sayısı.
CYCLE: Motor çalıştırma sayısı.
LANDING: Uçağın iniş takımlarının açılıp kapanması
Sabit iniş takımlı uçaklar için sadece piste iniş sayısı
Hareketli iniş takımlı uçak için açılıp/kapanma ve iniş sayısı
LOGBOOK: Bakımların, malzeme değişikliklerinin kaydedildiği uçak, motor ve pervanenin toplam uçuş saati vb bilgilerin kaydedildiği defterdir.
MM (Maintenance Manuel): Bakım el kitabı ( Sivil )
OVERHAUL: Büyük bakım
SB (Servis Bulletin): Servis Bülteni
SIL (Service Instruction Letter): Görev Bilgilendirme Mektubu
TBO ( Time Between Overhaul): İki büyük bakım arasındaki zaman.
TSN (Time Since New): Uçağın imal tarihinden itibaren uçtuğu toplam uçuş saati.
TSO (Time Since Overhaul): Uçağın son büyük bakımdan sonraki uçuş saati.
4.2. Bakımın Tanımı
Bakım bir sistemin kullanım ömrü boyunca bozulabilecek karakteristiklerini daha önceden belirlenmiş nitelik veya nicelik seviyelerinde tutmak veya bu seviyeye getirmek için yapılan işlerin tümü olarak tanımlanmaktadır. Bakımın karakteristikleri emniyet, güvenirlik, uçuşa hazır durumda bulunma şeklinde sıralanabilir.
Bakımın tanımı başka bir şekilde şöyle tanımlanabilir. Bakım bir elemanı eski haline getirmek yada çalışır durumda tutabilmek amacıyla servis, tadilat, revizyon, kontrol ve durum tespiti yapmak gibi işlerden oluşan faaliyetlerdir. Bakım faaliyetleri sayesinde aşağıdaki koşullar yerine getirilir.
Uçuşlar emniyetle gerçekleştirilir.
Uçak güvenirliği artar.
Uçak etkili şekilde kullanılır.
Hava taşımacılığına olan toplum ilgisi arttırılır.
Sektör gelişir.
4.3. Bakımın Amaçları
Uçuş faaliyetlerinde emniyetin sağlanması, uçağın uçuşa hazır durumda bulunmasını sağlanması ve emniyet faktöründen ödün vermeden maliyetlerin azaltılması şeklinde özetlenebilir.
4.4. Bakımı Oluşturan Faaliyetler
Uçağın üretiminden hizmetten kaldırılmasına kadar geçen süre içinde iyi çalışır, temiz ve uçuşa elverişli bir durumda tutulabilmesi amacıyla yapılan işlemlerin tümü bakım faaliyetleri kapsamındadır. Bakım Yönlendirme Rehberi 3'e göre( Maintenance Steering Guide 3, MSG-3) bakım faaliyetleri aşağıdakilerden oluşmaktadır. Bunlar;
servis faaliyetleri, kontrol faaliyetleri,bakım faaliyetleri, onarım faaliyetleri, tadilat faaliyetleri ve revizyon faaliyetleridir.
4.4.1. Servis faaliyetleri:
Uçuş öncesi faaliyetlerdir. Temizlik işleri, kar buz temizlenmesi, hava, yağ, su, benzin vb ikmalinin yapılması bu faaliyete örnek verilebilir.
4.4.2. Kontrol faaliyetleri:
Gözle veya özel optik aletler yapılan kontroldür. Beşe ayrılır. Bunlar operasyonel, işlevsel, genel göz kontrolü, detaylı ve özel detaylı kontroldür.
4.4.2.1. Operasyonel kontrol: Arızaları bulmayı amaçlayan ve bir elemanın dizaynı sırasında belirlenmiş işlevlerini yerine getirip getirmediğini araştıran bir işlemdir. Kontrol sırasında nicel standartlar kapsam dışında bırakılmıştır.
4.4.2.2. İşlevsel kontrol:Bir elemanın önceden belirlenmiş sınırlar içindeki nicel standartlara göre işlevlerini yerine getirip getirmediğinin kontrol edildiği bir işlemdir. Bu işlemin amacı ilgili elemanın işlevsel performansını kontrol ederek arıza ve/veya hasarın ortaya çıkarılmasıdır.
4.4.2.3. Genel göz kontrolü:Gövde iç ve dış yüzeylerinin herhangi bir hasara karşı gözle kontrol edilmesidir. Kolay açılabilir kapakların açılmasını ve merdiven vb araçlar kullanarak gövde üst kısımlarına çıkmayı gerektirebilir.
4.4.2.4. Detaylı kontrol:Ayrıntılı olarak gözden geçirmedir. Büyüteç, ayna gibi optik aletler kullanmayı gerektirebilir.
4.4.2.5. Özel detaylı kontrol: Hasarsız muayene yöntemleri, özel söküm yöntemleri gibi teknikler kullanarak kontrol işlemidir.
4.4.3. Bakım Faaliyetleri:
Tespit edilen arızaların giderilmesi için uygulanabilir veya programlı şekilde belirli aralıklara uygulanır. Elemanların ve sistemlerin arızalanmasını engellemek veya varolan arızayı gidermek amacıyla yapılır.
4.4.4. Onarım Faaliyetleri:
Arızalanan veya hasarlanan elemanın uçak üzerinde veya atölyede daha önceden belirlenen standartlara geri getirilmesidir.
4.4.5. Tadilat Faaliyetleri:
Uçak hizmete girdikten sonra edinilen tecrübeler doğrultusunda güvenirlik, emniyet ve performansı arttırmak amacıyla ilgili eleman üzerinde bazı tadilatlar yapılması istenebilir. Zorunlu tadilat, yarı zorunlu tadilat ve keyfi tadilat şeklinde sınıflandırma yapmak mümkündür. Bu tadilatlar servis bülteni(SB), görev bilgilendirme mektubu(SIL), uçuşa elverişlilik yönergesi(AD) şeklinde üretici firma, havacılık otoritesi gibi kuruluşlarca bildirilebilir.
4.4.5.1. AD (Airworthiness Directive):Uçuşa Elverişlilik Yönergesi. Amerikan Havacılık Dairesi ( FAA) tarafından yayınlanır Yıllık abone olma zorunluluğu vardır. Üretici firma tarafından yayınlanan servis bültenleri FAA tarafından incelenir ve uygulanması zorunlu görülenler AD olarak yayınlanır. Uygulanması kesinlikle zorunludur. Uçuşa elverişlilik yönergesi on beş günde bir yayınlanır.
Uçuşa elverişlilik yönergeleri AD 97-06-10 şeklinde yayınlanır. Burada 97 hangi yılda yayınlandığını gösterir. 06 yılın hangi haftasında yayınlandığını gösterir. 10 ise o hafta yayınlanan kaçıncı AD olduğunu gösterir. Örnek olarak verilen AD; 1997 yılının 12. haftasında (06*2=12 {iki haftada bir yayınlanır}), 12.haftanın 10 numaralı AD'si olarak yayınlanmıştır.
4.4.5.2. SB (Servis Bulletin): Servis Bülteni. Eleman üzerinde yapılması gereken tadilat hakkında bilgileri kapsar. Uçak, motor, teçhizat ve pervane üreten firmalarca yayınlanır ve uçak kullanıcılarına gönderilir. Servis bültenlerinin uçak sahiplerine ulaşması için yıllık abone ücretleri ödenir. Aksi takdirde üretici firma tarafından gönderilmez. Uçak elemanları üzerinde hatalar varsa üretici firma tarafından bilgi vermek amacıyla yayınlanır. Üretici firmalara göre değişiklik gösterse de genle olarak servis bültenleri üç çeşittir. Zorunlu servis bülteni, öneri nitelindeki servis bülteni, optimal servis bülteni. Fransız Sivil Havacılık Dairesi tarafından yayınlanan servis bülteni CN olarak bilinmektedir.
Zorunlu servis bültenleri; uygulanması mutlaka gereklidir. En son uygulama tarihi, saati ve motor çalıştırma sayısı servis bülteninde bildirilir. Bu zamanda önce mutlaka uygulanmalıdır.
Öneri niteliğindeki servis bültenleri; uygulanması zorunlu olmayan üretici firmanın tavsiyesi niteliğindeki servis bültenleridir. Kullanıcı isteğine bağlı olarak uygulanır.
Optimal servis bültenleri; öneri niteliğindeki servis bültenleri ile benzerlik gösteririler.
4.4.5.3. SIL (Service Instruction Letter): Görev Bilgilendirme Mektubu. Herhangi bir eleman yada uçak hakkında daha sonradan edinilen bilgileri aktarır. Servis bültenleri gibi üretici firmalar tarafından yayınlanır ve uçak kullanıcılarına bilgi niteliğindedir.
4.4.6. Revizyon Faaliyetleri:
Üretici firmanın izin olmadan yapılamayan fabrika seviyesi bakımdır. Belirli bir uçuş süresini tamamlamış olan bir uçağın, bir ana bakım ünitesinde sökülerek, gerekli bakımın yapılması veya değiştirilmesi, varsa kimi tadilatların uygulanması, sonuç olarak uçağın sıfırlanarak yeniden monte edilmesi, gerekli tüm yer testlerinin ve deneme uçuşlarının yapılması, boyanması ve yeniden sertifiye edilmesi işlemlerinin tümüdür. Komple revizyondan çıkan bir uçak model ve tip açısından eski, yapısal durum ve performans karakteristikleri açısından yeni bir uçak sayılır. Revizyon bakım-onarım faaliyetlerinin en kapsamlısı ve en zorudur. Uygulayıcıya yüksek yatırım maliyeti yükler. Bunun yanı sıra geniş bilgi birikimi ve deneyim isteyen bir işlemdir.
4.5. Bakım Mevzuatlarının Zaman İçinde Değişimi
Bakım mevzuatlarının zaman içinde değiştirilmesinin en önemli nedenleri arasında; uçuş faaliyetlerinde emniyeti arttırmak ve maliyet etkin bakım programlarının geliştirilmesi bulunmaktadır. Bakım mevzuatlarında emniyetli kullanım ömrü, emniyet etkin arıza oluşumu, hasar toleransı şeklinde üç ayrı kavram bulunmaktadır. Bu kavramlar zaman içinde gelişmişlerdir.
4.5.1. Emniyetli kullanım ömrü (Safe-Life): Zaman sınırlı kullanım ömrü belirlenmekte ve bu zaman sınırı dolduğunda parça mutlaka yenisi ile değiştirilmektedir. Örnek iniş takımları verilebilir.
4.5.2. Emniyet etkin arıza oluşumu (Fail-Safe): Sistemlerin, herhangi bir arızanın kötü sonuçlar doğuracak başka bir arızayı meydana getirmesini engelleyecek biçimde dizayn edilmesidir. Arıza meydana geldiğinde arızanın meydana geldiği kısma binen yükler komşu sistemler ve parçalar tarafından karşılanır.
4.5.3. Hasar Toleransı (Damage Tolerance): Yapısal elemanlarda oluşacak hasarların ortaya çıkarılıncaya kadar geçen süre içinde, ilgili yapısal elemanın oluşacak ek yükleri kaldırabileceği şekilde dizayn edilmesidir.
4.6. Bakım Dokümanlarının Hazırlanmasında Görevli Komiteler
Uçak bakımında kullanılacak dokümanlar aşağıdaki komitelerin çalışmaları sayesinde ortaya çıkmaktadır. Bu komiteler şunlardır;
İşleticilerden ve üretici firma temsilcilerinden oluşan yapılacak işleri yöneten "Endüstri Yönlendirme Komitesi (ISC)".
İşleticilerden, gövde,motor ve ekipman üreticilerinden oluşan ve gerekli işleri yapan "Bakım Çalışma Grupları (MWG)".
Uçak üreticisi, sivil havacılık otoritelerinden oluşan ve yapılan işleri onaylayan "Bakım İnceleme Grubu (MRB)".
Endüstri Yönlendirme Komitesi ile koordinasyon içinde çalışan Bakım Çalışma Grupları öneri niteliğindeki temel bakım programını hazırlarla ve Bakım İnceleme Grubunun incelemesine sunar. Bakım İnceleme Grubu gerekli incelemeleri yaptıktan sonra incelemeyi kabul etmesi durumunda Bakım İnceleme Grubu Raporu (MRBR) adı verilen ve kesinleşmiş Temel Bakım Programını içeren doküman yayınlamaktadır.
4.7. Bakım Kavramları
Uçaklara uygulanan bakım programları, genellikle uçağın imal edildiği ülkenin sivil havacılık otoritesi tarafından onaylanan ve uçak imalatçısı tarafından yayınlanan bakım inceleme raporu ve bakım planlama dokümanlarında belirtilen kurallar ve prensipler doğrultusunda kullanıcının bulunduğu ülkenin sivil havacılık otoritesinin onayı ile yürürlüğe girer. Bakım programında uçağa uygulanacak bakım tipleri ve periyotları belirtilir. Uygulanan bakımların içeriği, süresi bakıma alınan uçağın tipine ve uçuş süresine bağlıdır.
Nerede ve ne kadar süre ile uygulandığına bakılmaksızın genellikle bakım uygulamalarında aşağıdaki kavramlar göz önünde bulundurulur.
4.7.1. Zaman sınırlı bakım (Hard-Time): Tüm parçalar takılıp sökülür. Eleman için belirlenen kullanım ömrü dolduğunda elemanın işlevini yerine getirip getirmediğine bakılmaksızın atılması veya revize edilmesi söz konusudur. Uçuş emniyetini doğrudan etkileyen parçalarda bu bakım yapılır. Önleyici bakım kapsamındadır. Örnek olarak türbin palleri, hidrolik sıvı taşıyan borular verilebilir.
4.7.2. Uygun durum kontrolü (On-condition): Bazı parçaların planlı bir biçimde sökülüp atılmaları yerine durumları kontrol edilir. İyi sonuçlar alınırsa kullanımına devam edilmektedir. Önleyici bakım kapsamındadır. Örnek olarak fren ve lastikler verilebilir.
4.7.3. Durumun zaman içinde incelenmesi (Condition Monitoring): Meydana gelen arızalar hakkında bilgiler toplanmakta, bunlar incelenmekte ve ilgili elemanlarda gerekli düzeltmeler yapılmaktadır. Arızalandıklarında uçuş emniyetini etkilemeyecek elemanlar bu kapsama alınmakta ve herhangi bir bakım faaliyeti gerektirmemektedirler. Tüm elektronik komponentler ile karmaşık yapılı mekanik parçaların birçoğu bu bakım yöntemi kapsamındadır. Durumun zaman içinde incelenmesi düzeltici bakım kapsamındadır.
4.8. Bakımın Sınıflandırılması
Uçak bakımları yapıldıkları yere göre, yapıldıkları süreye göre ve yapılış amaçlarına göre sınıflandırılırlar.
4.8.1. Yapıldıkları yere göre:
Bakımlar yapıldığı yere göre dörde ayrılmıştır.
Uçuş hattında yapılan bakım faaliyetleri
Bakım tesislerinde yapılan bakım faaliyetleri
Uçak üzerinde yapılan bakım faaliyetleri
Uçak üzerinde yapılmayan bakım faaliyetleri.
Uçuş hattında yapılan bakım faaliyetleri, genellikle uçağın uçuşa verilebilmesi için yapılan faaliyetleri kapsamaktadır. Bunlar servis, uçuşa elverişlilik için yapılan göz ve operasyonel kontroller, uçağın uçuşa verilmesini engelleyen bir arıza olduğunda hatta değiştirilebilen ünite adı verilen LRU'ların değiştirilmesi ve hatta motorun değiştirilmesi gereken faaliyetlerdir. Bakım tesislerinde yapılan değişiklikler ise bu kapsamın dışında kalarak atölyede ve hangarda yapılan tüm faaliyetleri içermektedir.
Bu sınıflandırmanın amacı, bakım faaliyetlerini, doğrudan uçak üzerinde mi yoksa başka bir yerde mi yapıldığının belirlenmesidir. Uçak üzerinde yapılmayan bakım faaliyetleri ilgili atölyelerde yapılmaktadır. Atölyelerdeki bakım faaliyetlerine motor revizyonları, elektronik komponent tamiri ile mekanik komponent tamir ve revizyonu örnek olarak verilebilir. Uçak üzerinde yapılan bakım faaliyetleri ise genellikle uçuş hattında yapılan değişiklikler ve bakım faaliyetleri kapsamındadır.
4.8.2. Yapıldıkları süreye göre:
Bakımları yapıldıkları süreye göre üçe ayrılmıştır.
Küçük bakım
Orta seviye bakım
Büyük bakım
Küçük bakım; 24 saat veya daha az süren bakımları ve bu süre içinde giderilebilecek arızalar üzerindeki faaliyetleri kapsamakta ve genellikle hatta yapılmaktadır.
Orta seviye bakım; 7 güne kadar bir zaman dilimini kapsayan bu bakımlar bakım tesislerinde yapılır.
Büyük bakım; Uçağın zamana bağlı olarak yaşlanması sonucunda ortaya çıkan bakım gereksinimlerine ihtiyaç duyulmaktadır. 7 günden daha fazla zaman gerektiren büyük bakımlar, yapısal kontrol ve tamirler, gövdenin yeniden boyanması, yolcu kabininin yeniden düzenlenmesi ve uzun zaman alacak tadilatlar gibi faaliyetleri kapsamaktadır. Bununla birlikte, büyük bakımlar gerekli donanıma sahip bakım tesislerinde yapılmaktadır.
4.8.3. Yapılış amaçlarına göre:
Bakımlar yapılış amacına göre ikiye ayrılmıştır.
Önleyici bakım
Düzeltici bakım
4.8.3.1. Önleyici bakım; sistemlere gerekli bakımlar arıza oluşmasını beklemeden önceden yapılır. Böylece arızalar önlenmiş olur. Programlı bakımlar önleyici bakım kapsamında yer almaktadır.
4.8.3.1.1. Programlı Bakımlar
Yapımcı firma tarafından bakım el kitaplarında belirlenen aralıklarla uygulanan uçak yapısındaki sistemler ve elemanlar arızalansın veya arızalanmasın kontrol edilip, yapımcı firma tarafından belirlenen sınırlayıcı koşullara uygunluğunun belirlendiği uymuyorsa değiştirildiği günlük,aylık veya yıllık olarak programlanabilen bakımlardır. Programlı bakımlar belirli sürelerde uygulanır ve çeşitli kodlara sahiptir. Zaman aralıkları ve kodlar uçağın cinsine, bakımı uygulayan kuruluşun bakım planına ve şirketlere göre değişiklik gösterebilir. Genellikle programlı bakım periyotları A,B,C,D,E ve benzeri harflerle simgelendirilir. Her bir bakım periyodu bir öncekinden daha kapsamlı ve daha uzun süre alan bakımlardır.
Programlı bakımlar servis, kontrol, çalışma ve fonksiyon kontroller ile bazen az miktarda yapısal kontrolü kapsar. A,B,C bakımlarında, tüm uçak sistemleri ( motor, kumanda sistemleri, iniş takımları vs. ) kontrol, servis ve test işlemlerinden geçirilir, gerek yolcu kabini içinde, gerek kabin dışında yani kanatlar, motor, kuyruk bölgesinde dışarıdan görülemeyen yerlere erişilerek kontroller yapılmakta, hasarlı bulunan parçalar yenilenmekte, gerekli servis ve test işlemlerinden sonra açılan bölgeler tekrar kapatılmaktadır.
Bakım çıkışında tüm sistemler ve uçak için hayati önem taşıyan motorlar detaylı bir test bir programından geçirilir ve tüm sonuçlar uçak bakım kitaplarında tarif edildiği şekilde olumlu ise uçak sefere verilir.
Büyük bakımlar; D ve daha sonraki bakımları kapsar. Bu tip bakımlarda daha çok yapısal kontrol ve tamirlerin uygulandığı ağır bakımlardır. Uçağın bu bakımlarda yerde kalış süresi uçağın yaşı ve uçuş saati ile doğru orantılıdır. Bakım süresi on beş günden üç aya kadar uzayabilir. Korozyon kontrolü ve giderilmesi, iniş takımı gibi büyük komponentlerin değiştirilmesi, büyük çaplı modifikasyonların uygulanması da bu bakımlarda yapılır.
Bakım ekibinin çalışması burada bitmemekte, bakım esnasında yapılan tüm işlemler, işin muhteviyatı, yapan kişinin imzası, lisans numarası, iş yapılırken kullanılan uçak imalatçısının dokümanlarının ismi, işin yapıldığı gün, saat ve çalışılan toplam sürenin kaydedildiği yazılı formlar toplanarak uçağın siciline kaydedilmek üzere saklanmaktadır.
4.8.3.2. Düzeltici bakım; oluşan arızalar giderilir. Arıza yapma olasılığı zamana bağlı olmayan elemanları kapsar. Programsız bakımlar düzeltici bakım kapsamında yer almaktadır.
4.8.3.2.1. Programsız Bakımlar
Bir parçanın bilinen veya tahmin edilen arızasının düzeltilerek belirlenen duruma geri getirmek için yapılan bakım faaliyetleri olarak tanımlanır. Başka bir deyişle programsız bakım, ortaya çıkan arızaların yada hasarların giderilmesi için yapılan bakım faaliyetleridir.
Uçuş esnasında veya kontroller esnasında uçuş emniyetini tehlikeye düşürücü herhangi bir arızanın oluşması durumunda derhal uygulanan, bu yapılmadan uçağın servise verilmesi mümkün olmayan bakımlardır. Kuş çarpması, yıldırım çarpması, sert iniş programsız bakım doğuran sebeplere örnek olarak verilebilir.
Bu bakımlarda hangarın ne kadar işgal edileceği, uçağın uçuştan ne kadar süre alıkonulacağı bilinemez. Bir uçak tipi seçiminde toplam programsız bakım süresinin, toplam uçuş süresine oranı göz önünde bulundurulur. Eğer bu rakam büyük ise uçağın satın alınması tercih edilmez. Şirketlerin bakım planlarında ve uçuş planlarında programsız bakıma yer verilmez.
4.9. Bakım Kayıtlarının Tutulması
Uçak (gövde), motor, pervane ve teçhizata uygulanan bakımlar logbook (kayıt defteri) denilen defterlere kayıt edilir. Uçak (gövde), motor ve pervane için ayrı ayrı defter tutulmaktadır. Yani bir uçağın üç adet logbook'u bulunmaktadır.
Kayıt defterlerine; uygulanan bakımlar, AD, SB, SIL uygulamaları, büyük malzeme değişiklikleri, uçağın uçuş saati, landing sayısı, TSN, TSO sayıları, motorun uçuş saati, CSN, CSO sayıları, pervanenin uçuş saati gibi bilgiler kaydedilir. Bu kayıtların yapılması zorunludur. Kayıt defteri kayıtlarını bakım kontrol bölümü tutar.
Teçhizat bakımları, malzeme değişiklikleri, SB, SIL, AD uygulamaları vb uçak(gövde) kayıt defterine kayıt edilir. Teçhizat için ayrıca kayıt defteri tutulmaz.
Sivil Havacılık Genel Müdürlüğünün yaptığı denetimlerde kayıt defterleri incelenir.
4.10. Uçaklar Bakımlarında Konum Belirtme Sistemi:
Uçağın servis, bakım ve onarımında, komponentin yerini ve uçağın referans noktalarını belirtmek için bir sistem oluşturmak ve kullanmak gerekmektedir. Bu tip bir sistemde gövde, kanatlar, motor kaportası, kuyruk ve iniş takımları için referans hatlar ve istasyon numaraları oluşturulur. Geniş uçaklar için Amerikan Hava Taşımacılar Birliği ( ATA- Air Transport Association of America) yer belirleme sistemi için bazı alanlar belirlemiştir. Bunlar daha ileride anlatılacaktır.
Uçağın herhangi bir yapısal elemanını, kanat çerçevelerini, gövde balkhedlerini vb gibi elemanların yerini göstermek amacıyla kullanılan birçok numaralandırma sistemi vardır. Birçok üretici, istasyon belirtme şeklinde bir numaralandırma sistemi kullanır. Burada uçağın burunu sıfırıncı istasyon olarak adlandırılır ve diğer istasyonlar sıfırıncı istasyona olan uzaklıkları (inch olarak) cinsinden numaralandırılır. Böylece teknik resim okunurken "gövde çerçeve istasyonu 137" görülünce bunun burundan itibaren 137inch mesafede olduğu anlaşılır.
Yapının uçağın merkez hattının sağında mı solunda mı olduğunu belirtmek için çoğu üretici merkez hattı sıfır istasyonu olarak belirtir. Eleman uçağın sağında veya solunda olarak ve istasyon numarası ile belirtilir. Aşağıdaki listede birçok üretici tarafından kullanılan konum belirtme sistemleri ve açıklamaları yer almaktadır.
Gövde İstasyonları (Fuselage Station, Fus. Sta. veya F.S.): Referans alınan sıfır noktasına göre inch cinsinden numaralandırmadır. Referans alınan nokta genellikle uçağın burnundan geçtiği varsayılan hayali çizgidir ve tüm uzaklıklar bu noktaya göre belirtilir. Verilen noktanın mesafesi merkez hattına paralel olarak burundan kuyruğa doğru ölçülür. Bazı üreticiler gövde istasyonlarını B.S (Body Station) olarak ta göstermektedir.
Merkez Hattı (Buttock Line veya Butt Line veya B.L): Burundan kuyruğa doğru yatay merkezi hattın sağından ve solundan ölçülen mesafelerdir.
Su Hattı (Water Line W.L.): Ölçülen yüksekliğe göre numaralandırmadır. Yer seviyesinden veya gövdenin alt hizasından ölçülen mesafelerdir.
Aileron İstasyonu (A.S): Kanatçığın iç kısmından dış kısmına doğru iç kısma paralel olarak ve kanat arka sparına dik olarak ölçülen mesafelerdir.
Flap istasyonu (F.S): Flabın içinden dışına doğru kanadın arka sparına dik ve flabın iç kenarına paralel şekilde ölçülen mesafelerdir.
Motor Kaporta İstasyonları (Nacelle Station veya N.S): Hayali su hattına dik şekilde kanat ön sparının önünden veya arkasından ölçülen mesafelerdir.
Ayrıca büyük uçaklarda yatay stabilize istasyonu(H.S.S), dikey stabilize istasyonu(V.S.S), motor istasyonu(P.P.S) vb. gibi ölçüler belirtilebilir. Bu gibi durumlarda uçağın herhangi bir konumu belirtilmeden önce üreticinin terminolojisine ve konum istasyon sistemine danışılmalıdır.
Daha önce açıklandığı üzere uçak alanları (zoning) ATA-100'de belirtilmiştir. Daha detaylı bilgi için ATA-100'e başvurulmalıdır. Burada temel alan prensipleri anlatılacaktır.
Alanlar büyük alan, büyük alt alan ve basit alan şeklinde ayrılır. Büyük alan üç rakamlı ( XYZ )nin ilk rakamı X ile belirtilir. Örneğin;
Büyük Alanlar;
Gövdenin alt yarısı- arka basınç bulkheadine kadar
200 Gövdenin üst yarısı- arka basınç bulkheadine kadar
300 Kuyruk ve arka basınç bulkheadi
400 Motorlar ve destekler/paylonlar
500 Sol kanat
600 Sağ kanat
700 İniş takımları ve iniş takımları kapakları
800 Kapılar
900 Standart numaralandırmada belirtilmeyen ve uçak tiplerinde yaygın olmayan farklı
yerler
Büyük alt alanlar üç rakamlı (XYZ)nin ikinci rakamı olan Y ile belirtilir. 300 numaralı büyük alan( kuyruk ve arka basınç bulkheadi) aşağıdaki büyük alt alanlara ayrılabilir.
Büyük alt alanlar;
310 Basınç bulkheadinin gövde arkası
320 Dikey stabilize ve istikamet dümeni
330 Sol yatay stabilize ve irtifa dümeni
340 Sağ yatay stabilize ve irtifa dümeni
Basit alanlar üç rakamlı (XYZ)nin son rakamı Z ile belirtilir. 320 büyük alt alanı(dikey stabilize ve istikamet dümeni) aşağıdaki gibi basit alanlara ayrılabilir.
Basit alanlar;
321 Dikey stabilize hücum kenarı
322 Dikey stabilize yardımcı spardan ön spara
323 Ön spardan arka spara
324 Arka spardan firar kenarına
325 İstikamet dümeninin alt kısmı
326 İstikamet dümeninin üst kısmı
327 Dikey stabilizenin ucu
Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere numaralandırma sistemi ile belirtilen yerlere tereddüt etmeden ulaşmak, bakım servis vb işlemler için kolaylık sağlamaktadır. Böylece belirtilen yer her kişiye göre değişiklik göstermemekte belli bir standart sağlanmaktadır. Uçak üreticilerine ve tiplerine göre uygulanan numaralandırma sistemi ilgili kitaplardan öğrenilmelidir. Bu sistemle hangi elemanın uçağın neresinde bulunduğu veya hangi komponentle ilişkisi olduğu hakkında bilgi edinilebilir.
Uçuş faaliyetlerinde emniyetin sağlanması, uçağın uçuşa hazır durumda bulunmasının sağlanması ve emniyet faktöründen ödün vermeden maliyetlerin azaltılması amacıyla yapılan işlere bakım denir. Bakım yapılırken bakım planlarına, bakım el kitaplarına, üretici ve havacılık otoritesinin talimatlarına göre gerekli işlemler yapılır. Tüm bu talimatlar uçuş güvenirliğini arttırmak ve emniyeti sağlamak amacıyla zamanla ortaya çıkmış talimatlardır.
Bu bölümde bakım kavramı tanımlanacak, bakım tipleri, bakım faaliyetleri, bakımın amacı, bakım kayıtları, bakımlarda kullanılan dokümanlar ve bu dokümanların hazırlanmasında görevli komiteler hakkında kısaca bilgiler verilecektir.
4.1 Uçak Bakımı İle İlgili Temel Kavramlar ve Kısaltmalar
AD (Airworthiness Directive): Uçuşa Elverişlilik Yönergesi
AI (Annual Inspection ): Yıllık muayene.
ATA ( Air Transportation Association): Hava Taşımacılar Birliği.
CSN (Cycle Since New): Motorun ilk imal tarihinden itibaren çalıştırma sayısı.
CSO (Cycle Since Overhaul): Motorun son büyük bakımdan sonraki çalıştırma sayısı.
CYCLE: Motor çalıştırma sayısı.
LANDING: Uçağın iniş takımlarının açılıp kapanması
Sabit iniş takımlı uçaklar için sadece piste iniş sayısı
Hareketli iniş takımlı uçak için açılıp/kapanma ve iniş sayısı
LOGBOOK: Bakımların, malzeme değişikliklerinin kaydedildiği uçak, motor ve pervanenin toplam uçuş saati vb bilgilerin kaydedildiği defterdir.
MM (Maintenance Manuel): Bakım el kitabı ( Sivil )
OVERHAUL: Büyük bakım
SB (Servis Bulletin): Servis Bülteni
SIL (Service Instruction Letter): Görev Bilgilendirme Mektubu
TBO ( Time Between Overhaul): İki büyük bakım arasındaki zaman.
TSN (Time Since New): Uçağın imal tarihinden itibaren uçtuğu toplam uçuş saati.
TSO (Time Since Overhaul): Uçağın son büyük bakımdan sonraki uçuş saati.
4.2. Bakımın Tanımı
Bakım bir sistemin kullanım ömrü boyunca bozulabilecek karakteristiklerini daha önceden belirlenmiş nitelik veya nicelik seviyelerinde tutmak veya bu seviyeye getirmek için yapılan işlerin tümü olarak tanımlanmaktadır. Bakımın karakteristikleri emniyet, güvenirlik, uçuşa hazır durumda bulunma şeklinde sıralanabilir.
Bakımın tanımı başka bir şekilde şöyle tanımlanabilir. Bakım bir elemanı eski haline getirmek yada çalışır durumda tutabilmek amacıyla servis, tadilat, revizyon, kontrol ve durum tespiti yapmak gibi işlerden oluşan faaliyetlerdir. Bakım faaliyetleri sayesinde aşağıdaki koşullar yerine getirilir.
Uçuşlar emniyetle gerçekleştirilir.
Uçak güvenirliği artar.
Uçak etkili şekilde kullanılır.
Hava taşımacılığına olan toplum ilgisi arttırılır.
Sektör gelişir.
4.3. Bakımın Amaçları
Uçuş faaliyetlerinde emniyetin sağlanması, uçağın uçuşa hazır durumda bulunmasını sağlanması ve emniyet faktöründen ödün vermeden maliyetlerin azaltılması şeklinde özetlenebilir.
4.4. Bakımı Oluşturan Faaliyetler
Uçağın üretiminden hizmetten kaldırılmasına kadar geçen süre içinde iyi çalışır, temiz ve uçuşa elverişli bir durumda tutulabilmesi amacıyla yapılan işlemlerin tümü bakım faaliyetleri kapsamındadır. Bakım Yönlendirme Rehberi 3'e göre( Maintenance Steering Guide 3, MSG-3) bakım faaliyetleri aşağıdakilerden oluşmaktadır. Bunlar;
servis faaliyetleri, kontrol faaliyetleri,bakım faaliyetleri, onarım faaliyetleri, tadilat faaliyetleri ve revizyon faaliyetleridir.
4.4.1. Servis faaliyetleri:
Uçuş öncesi faaliyetlerdir. Temizlik işleri, kar buz temizlenmesi, hava, yağ, su, benzin vb ikmalinin yapılması bu faaliyete örnek verilebilir.
4.4.2. Kontrol faaliyetleri:
Gözle veya özel optik aletler yapılan kontroldür. Beşe ayrılır. Bunlar operasyonel, işlevsel, genel göz kontrolü, detaylı ve özel detaylı kontroldür.
4.4.2.1. Operasyonel kontrol: Arızaları bulmayı amaçlayan ve bir elemanın dizaynı sırasında belirlenmiş işlevlerini yerine getirip getirmediğini araştıran bir işlemdir. Kontrol sırasında nicel standartlar kapsam dışında bırakılmıştır.
4.4.2.2. İşlevsel kontrol:Bir elemanın önceden belirlenmiş sınırlar içindeki nicel standartlara göre işlevlerini yerine getirip getirmediğinin kontrol edildiği bir işlemdir. Bu işlemin amacı ilgili elemanın işlevsel performansını kontrol ederek arıza ve/veya hasarın ortaya çıkarılmasıdır.
4.4.2.3. Genel göz kontrolü:Gövde iç ve dış yüzeylerinin herhangi bir hasara karşı gözle kontrol edilmesidir. Kolay açılabilir kapakların açılmasını ve merdiven vb araçlar kullanarak gövde üst kısımlarına çıkmayı gerektirebilir.
4.4.2.4. Detaylı kontrol:Ayrıntılı olarak gözden geçirmedir. Büyüteç, ayna gibi optik aletler kullanmayı gerektirebilir.
4.4.2.5. Özel detaylı kontrol: Hasarsız muayene yöntemleri, özel söküm yöntemleri gibi teknikler kullanarak kontrol işlemidir.
4.4.3. Bakım Faaliyetleri:
Tespit edilen arızaların giderilmesi için uygulanabilir veya programlı şekilde belirli aralıklara uygulanır. Elemanların ve sistemlerin arızalanmasını engellemek veya varolan arızayı gidermek amacıyla yapılır.
4.4.4. Onarım Faaliyetleri:
Arızalanan veya hasarlanan elemanın uçak üzerinde veya atölyede daha önceden belirlenen standartlara geri getirilmesidir.
4.4.5. Tadilat Faaliyetleri:
Uçak hizmete girdikten sonra edinilen tecrübeler doğrultusunda güvenirlik, emniyet ve performansı arttırmak amacıyla ilgili eleman üzerinde bazı tadilatlar yapılması istenebilir. Zorunlu tadilat, yarı zorunlu tadilat ve keyfi tadilat şeklinde sınıflandırma yapmak mümkündür. Bu tadilatlar servis bülteni(SB), görev bilgilendirme mektubu(SIL), uçuşa elverişlilik yönergesi(AD) şeklinde üretici firma, havacılık otoritesi gibi kuruluşlarca bildirilebilir.
4.4.5.1. AD (Airworthiness Directive):Uçuşa Elverişlilik Yönergesi. Amerikan Havacılık Dairesi ( FAA) tarafından yayınlanır Yıllık abone olma zorunluluğu vardır. Üretici firma tarafından yayınlanan servis bültenleri FAA tarafından incelenir ve uygulanması zorunlu görülenler AD olarak yayınlanır. Uygulanması kesinlikle zorunludur. Uçuşa elverişlilik yönergesi on beş günde bir yayınlanır.
Uçuşa elverişlilik yönergeleri AD 97-06-10 şeklinde yayınlanır. Burada 97 hangi yılda yayınlandığını gösterir. 06 yılın hangi haftasında yayınlandığını gösterir. 10 ise o hafta yayınlanan kaçıncı AD olduğunu gösterir. Örnek olarak verilen AD; 1997 yılının 12. haftasında (06*2=12 {iki haftada bir yayınlanır}), 12.haftanın 10 numaralı AD'si olarak yayınlanmıştır.
4.4.5.2. SB (Servis Bulletin): Servis Bülteni. Eleman üzerinde yapılması gereken tadilat hakkında bilgileri kapsar. Uçak, motor, teçhizat ve pervane üreten firmalarca yayınlanır ve uçak kullanıcılarına gönderilir. Servis bültenlerinin uçak sahiplerine ulaşması için yıllık abone ücretleri ödenir. Aksi takdirde üretici firma tarafından gönderilmez. Uçak elemanları üzerinde hatalar varsa üretici firma tarafından bilgi vermek amacıyla yayınlanır. Üretici firmalara göre değişiklik gösterse de genle olarak servis bültenleri üç çeşittir. Zorunlu servis bülteni, öneri nitelindeki servis bülteni, optimal servis bülteni. Fransız Sivil Havacılık Dairesi tarafından yayınlanan servis bülteni CN olarak bilinmektedir.
Zorunlu servis bültenleri; uygulanması mutlaka gereklidir. En son uygulama tarihi, saati ve motor çalıştırma sayısı servis bülteninde bildirilir. Bu zamanda önce mutlaka uygulanmalıdır.
Öneri niteliğindeki servis bültenleri; uygulanması zorunlu olmayan üretici firmanın tavsiyesi niteliğindeki servis bültenleridir. Kullanıcı isteğine bağlı olarak uygulanır.
Optimal servis bültenleri; öneri niteliğindeki servis bültenleri ile benzerlik gösteririler.
4.4.5.3. SIL (Service Instruction Letter): Görev Bilgilendirme Mektubu. Herhangi bir eleman yada uçak hakkında daha sonradan edinilen bilgileri aktarır. Servis bültenleri gibi üretici firmalar tarafından yayınlanır ve uçak kullanıcılarına bilgi niteliğindedir.
4.4.6. Revizyon Faaliyetleri:
Üretici firmanın izin olmadan yapılamayan fabrika seviyesi bakımdır. Belirli bir uçuş süresini tamamlamış olan bir uçağın, bir ana bakım ünitesinde sökülerek, gerekli bakımın yapılması veya değiştirilmesi, varsa kimi tadilatların uygulanması, sonuç olarak uçağın sıfırlanarak yeniden monte edilmesi, gerekli tüm yer testlerinin ve deneme uçuşlarının yapılması, boyanması ve yeniden sertifiye edilmesi işlemlerinin tümüdür. Komple revizyondan çıkan bir uçak model ve tip açısından eski, yapısal durum ve performans karakteristikleri açısından yeni bir uçak sayılır. Revizyon bakım-onarım faaliyetlerinin en kapsamlısı ve en zorudur. Uygulayıcıya yüksek yatırım maliyeti yükler. Bunun yanı sıra geniş bilgi birikimi ve deneyim isteyen bir işlemdir.
4.5. Bakım Mevzuatlarının Zaman İçinde Değişimi
Bakım mevzuatlarının zaman içinde değiştirilmesinin en önemli nedenleri arasında; uçuş faaliyetlerinde emniyeti arttırmak ve maliyet etkin bakım programlarının geliştirilmesi bulunmaktadır. Bakım mevzuatlarında emniyetli kullanım ömrü, emniyet etkin arıza oluşumu, hasar toleransı şeklinde üç ayrı kavram bulunmaktadır. Bu kavramlar zaman içinde gelişmişlerdir.
4.5.1. Emniyetli kullanım ömrü (Safe-Life): Zaman sınırlı kullanım ömrü belirlenmekte ve bu zaman sınırı dolduğunda parça mutlaka yenisi ile değiştirilmektedir. Örnek iniş takımları verilebilir.
4.5.2. Emniyet etkin arıza oluşumu (Fail-Safe): Sistemlerin, herhangi bir arızanın kötü sonuçlar doğuracak başka bir arızayı meydana getirmesini engelleyecek biçimde dizayn edilmesidir. Arıza meydana geldiğinde arızanın meydana geldiği kısma binen yükler komşu sistemler ve parçalar tarafından karşılanır.
4.5.3. Hasar Toleransı (Damage Tolerance): Yapısal elemanlarda oluşacak hasarların ortaya çıkarılıncaya kadar geçen süre içinde, ilgili yapısal elemanın oluşacak ek yükleri kaldırabileceği şekilde dizayn edilmesidir.
4.6. Bakım Dokümanlarının Hazırlanmasında Görevli Komiteler
Uçak bakımında kullanılacak dokümanlar aşağıdaki komitelerin çalışmaları sayesinde ortaya çıkmaktadır. Bu komiteler şunlardır;
İşleticilerden ve üretici firma temsilcilerinden oluşan yapılacak işleri yöneten "Endüstri Yönlendirme Komitesi (ISC)".
İşleticilerden, gövde,motor ve ekipman üreticilerinden oluşan ve gerekli işleri yapan "Bakım Çalışma Grupları (MWG)".
Uçak üreticisi, sivil havacılık otoritelerinden oluşan ve yapılan işleri onaylayan "Bakım İnceleme Grubu (MRB)".
Endüstri Yönlendirme Komitesi ile koordinasyon içinde çalışan Bakım Çalışma Grupları öneri niteliğindeki temel bakım programını hazırlarla ve Bakım İnceleme Grubunun incelemesine sunar. Bakım İnceleme Grubu gerekli incelemeleri yaptıktan sonra incelemeyi kabul etmesi durumunda Bakım İnceleme Grubu Raporu (MRBR) adı verilen ve kesinleşmiş Temel Bakım Programını içeren doküman yayınlamaktadır.
4.7. Bakım Kavramları
Uçaklara uygulanan bakım programları, genellikle uçağın imal edildiği ülkenin sivil havacılık otoritesi tarafından onaylanan ve uçak imalatçısı tarafından yayınlanan bakım inceleme raporu ve bakım planlama dokümanlarında belirtilen kurallar ve prensipler doğrultusunda kullanıcının bulunduğu ülkenin sivil havacılık otoritesinin onayı ile yürürlüğe girer. Bakım programında uçağa uygulanacak bakım tipleri ve periyotları belirtilir. Uygulanan bakımların içeriği, süresi bakıma alınan uçağın tipine ve uçuş süresine bağlıdır.
Nerede ve ne kadar süre ile uygulandığına bakılmaksızın genellikle bakım uygulamalarında aşağıdaki kavramlar göz önünde bulundurulur.
4.7.1. Zaman sınırlı bakım (Hard-Time): Tüm parçalar takılıp sökülür. Eleman için belirlenen kullanım ömrü dolduğunda elemanın işlevini yerine getirip getirmediğine bakılmaksızın atılması veya revize edilmesi söz konusudur. Uçuş emniyetini doğrudan etkileyen parçalarda bu bakım yapılır. Önleyici bakım kapsamındadır. Örnek olarak türbin palleri, hidrolik sıvı taşıyan borular verilebilir.
4.7.2. Uygun durum kontrolü (On-condition): Bazı parçaların planlı bir biçimde sökülüp atılmaları yerine durumları kontrol edilir. İyi sonuçlar alınırsa kullanımına devam edilmektedir. Önleyici bakım kapsamındadır. Örnek olarak fren ve lastikler verilebilir.
4.7.3. Durumun zaman içinde incelenmesi (Condition Monitoring): Meydana gelen arızalar hakkında bilgiler toplanmakta, bunlar incelenmekte ve ilgili elemanlarda gerekli düzeltmeler yapılmaktadır. Arızalandıklarında uçuş emniyetini etkilemeyecek elemanlar bu kapsama alınmakta ve herhangi bir bakım faaliyeti gerektirmemektedirler. Tüm elektronik komponentler ile karmaşık yapılı mekanik parçaların birçoğu bu bakım yöntemi kapsamındadır. Durumun zaman içinde incelenmesi düzeltici bakım kapsamındadır.
4.8. Bakımın Sınıflandırılması
Uçak bakımları yapıldıkları yere göre, yapıldıkları süreye göre ve yapılış amaçlarına göre sınıflandırılırlar.
4.8.1. Yapıldıkları yere göre:
Bakımlar yapıldığı yere göre dörde ayrılmıştır.
Uçuş hattında yapılan bakım faaliyetleri
Bakım tesislerinde yapılan bakım faaliyetleri
Uçak üzerinde yapılan bakım faaliyetleri
Uçak üzerinde yapılmayan bakım faaliyetleri.
Uçuş hattında yapılan bakım faaliyetleri, genellikle uçağın uçuşa verilebilmesi için yapılan faaliyetleri kapsamaktadır. Bunlar servis, uçuşa elverişlilik için yapılan göz ve operasyonel kontroller, uçağın uçuşa verilmesini engelleyen bir arıza olduğunda hatta değiştirilebilen ünite adı verilen LRU'ların değiştirilmesi ve hatta motorun değiştirilmesi gereken faaliyetlerdir. Bakım tesislerinde yapılan değişiklikler ise bu kapsamın dışında kalarak atölyede ve hangarda yapılan tüm faaliyetleri içermektedir.
Bu sınıflandırmanın amacı, bakım faaliyetlerini, doğrudan uçak üzerinde mi yoksa başka bir yerde mi yapıldığının belirlenmesidir. Uçak üzerinde yapılmayan bakım faaliyetleri ilgili atölyelerde yapılmaktadır. Atölyelerdeki bakım faaliyetlerine motor revizyonları, elektronik komponent tamiri ile mekanik komponent tamir ve revizyonu örnek olarak verilebilir. Uçak üzerinde yapılan bakım faaliyetleri ise genellikle uçuş hattında yapılan değişiklikler ve bakım faaliyetleri kapsamındadır.
4.8.2. Yapıldıkları süreye göre:
Bakımları yapıldıkları süreye göre üçe ayrılmıştır.
Küçük bakım
Orta seviye bakım
Büyük bakım
Küçük bakım; 24 saat veya daha az süren bakımları ve bu süre içinde giderilebilecek arızalar üzerindeki faaliyetleri kapsamakta ve genellikle hatta yapılmaktadır.
Orta seviye bakım; 7 güne kadar bir zaman dilimini kapsayan bu bakımlar bakım tesislerinde yapılır.
Büyük bakım; Uçağın zamana bağlı olarak yaşlanması sonucunda ortaya çıkan bakım gereksinimlerine ihtiyaç duyulmaktadır. 7 günden daha fazla zaman gerektiren büyük bakımlar, yapısal kontrol ve tamirler, gövdenin yeniden boyanması, yolcu kabininin yeniden düzenlenmesi ve uzun zaman alacak tadilatlar gibi faaliyetleri kapsamaktadır. Bununla birlikte, büyük bakımlar gerekli donanıma sahip bakım tesislerinde yapılmaktadır.
4.8.3. Yapılış amaçlarına göre:
Bakımlar yapılış amacına göre ikiye ayrılmıştır.
Önleyici bakım
Düzeltici bakım
4.8.3.1. Önleyici bakım; sistemlere gerekli bakımlar arıza oluşmasını beklemeden önceden yapılır. Böylece arızalar önlenmiş olur. Programlı bakımlar önleyici bakım kapsamında yer almaktadır.
4.8.3.1.1. Programlı Bakımlar
Yapımcı firma tarafından bakım el kitaplarında belirlenen aralıklarla uygulanan uçak yapısındaki sistemler ve elemanlar arızalansın veya arızalanmasın kontrol edilip, yapımcı firma tarafından belirlenen sınırlayıcı koşullara uygunluğunun belirlendiği uymuyorsa değiştirildiği günlük,aylık veya yıllık olarak programlanabilen bakımlardır. Programlı bakımlar belirli sürelerde uygulanır ve çeşitli kodlara sahiptir. Zaman aralıkları ve kodlar uçağın cinsine, bakımı uygulayan kuruluşun bakım planına ve şirketlere göre değişiklik gösterebilir. Genellikle programlı bakım periyotları A,B,C,D,E ve benzeri harflerle simgelendirilir. Her bir bakım periyodu bir öncekinden daha kapsamlı ve daha uzun süre alan bakımlardır.
Programlı bakımlar servis, kontrol, çalışma ve fonksiyon kontroller ile bazen az miktarda yapısal kontrolü kapsar. A,B,C bakımlarında, tüm uçak sistemleri ( motor, kumanda sistemleri, iniş takımları vs. ) kontrol, servis ve test işlemlerinden geçirilir, gerek yolcu kabini içinde, gerek kabin dışında yani kanatlar, motor, kuyruk bölgesinde dışarıdan görülemeyen yerlere erişilerek kontroller yapılmakta, hasarlı bulunan parçalar yenilenmekte, gerekli servis ve test işlemlerinden sonra açılan bölgeler tekrar kapatılmaktadır.
Bakım çıkışında tüm sistemler ve uçak için hayati önem taşıyan motorlar detaylı bir test bir programından geçirilir ve tüm sonuçlar uçak bakım kitaplarında tarif edildiği şekilde olumlu ise uçak sefere verilir.
Büyük bakımlar; D ve daha sonraki bakımları kapsar. Bu tip bakımlarda daha çok yapısal kontrol ve tamirlerin uygulandığı ağır bakımlardır. Uçağın bu bakımlarda yerde kalış süresi uçağın yaşı ve uçuş saati ile doğru orantılıdır. Bakım süresi on beş günden üç aya kadar uzayabilir. Korozyon kontrolü ve giderilmesi, iniş takımı gibi büyük komponentlerin değiştirilmesi, büyük çaplı modifikasyonların uygulanması da bu bakımlarda yapılır.
Bakım ekibinin çalışması burada bitmemekte, bakım esnasında yapılan tüm işlemler, işin muhteviyatı, yapan kişinin imzası, lisans numarası, iş yapılırken kullanılan uçak imalatçısının dokümanlarının ismi, işin yapıldığı gün, saat ve çalışılan toplam sürenin kaydedildiği yazılı formlar toplanarak uçağın siciline kaydedilmek üzere saklanmaktadır.
4.8.3.2. Düzeltici bakım; oluşan arızalar giderilir. Arıza yapma olasılığı zamana bağlı olmayan elemanları kapsar. Programsız bakımlar düzeltici bakım kapsamında yer almaktadır.
4.8.3.2.1. Programsız Bakımlar
Bir parçanın bilinen veya tahmin edilen arızasının düzeltilerek belirlenen duruma geri getirmek için yapılan bakım faaliyetleri olarak tanımlanır. Başka bir deyişle programsız bakım, ortaya çıkan arızaların yada hasarların giderilmesi için yapılan bakım faaliyetleridir.
Uçuş esnasında veya kontroller esnasında uçuş emniyetini tehlikeye düşürücü herhangi bir arızanın oluşması durumunda derhal uygulanan, bu yapılmadan uçağın servise verilmesi mümkün olmayan bakımlardır. Kuş çarpması, yıldırım çarpması, sert iniş programsız bakım doğuran sebeplere örnek olarak verilebilir.
Bu bakımlarda hangarın ne kadar işgal edileceği, uçağın uçuştan ne kadar süre alıkonulacağı bilinemez. Bir uçak tipi seçiminde toplam programsız bakım süresinin, toplam uçuş süresine oranı göz önünde bulundurulur. Eğer bu rakam büyük ise uçağın satın alınması tercih edilmez. Şirketlerin bakım planlarında ve uçuş planlarında programsız bakıma yer verilmez.
4.9. Bakım Kayıtlarının Tutulması
Uçak (gövde), motor, pervane ve teçhizata uygulanan bakımlar logbook (kayıt defteri) denilen defterlere kayıt edilir. Uçak (gövde), motor ve pervane için ayrı ayrı defter tutulmaktadır. Yani bir uçağın üç adet logbook'u bulunmaktadır.
Kayıt defterlerine; uygulanan bakımlar, AD, SB, SIL uygulamaları, büyük malzeme değişiklikleri, uçağın uçuş saati, landing sayısı, TSN, TSO sayıları, motorun uçuş saati, CSN, CSO sayıları, pervanenin uçuş saati gibi bilgiler kaydedilir. Bu kayıtların yapılması zorunludur. Kayıt defteri kayıtlarını bakım kontrol bölümü tutar.
Teçhizat bakımları, malzeme değişiklikleri, SB, SIL, AD uygulamaları vb uçak(gövde) kayıt defterine kayıt edilir. Teçhizat için ayrıca kayıt defteri tutulmaz.
Sivil Havacılık Genel Müdürlüğünün yaptığı denetimlerde kayıt defterleri incelenir.
4.10. Uçaklar Bakımlarında Konum Belirtme Sistemi:
Uçağın servis, bakım ve onarımında, komponentin yerini ve uçağın referans noktalarını belirtmek için bir sistem oluşturmak ve kullanmak gerekmektedir. Bu tip bir sistemde gövde, kanatlar, motor kaportası, kuyruk ve iniş takımları için referans hatlar ve istasyon numaraları oluşturulur. Geniş uçaklar için Amerikan Hava Taşımacılar Birliği ( ATA- Air Transport Association of America) yer belirleme sistemi için bazı alanlar belirlemiştir. Bunlar daha ileride anlatılacaktır.
Uçağın herhangi bir yapısal elemanını, kanat çerçevelerini, gövde balkhedlerini vb gibi elemanların yerini göstermek amacıyla kullanılan birçok numaralandırma sistemi vardır. Birçok üretici, istasyon belirtme şeklinde bir numaralandırma sistemi kullanır. Burada uçağın burunu sıfırıncı istasyon olarak adlandırılır ve diğer istasyonlar sıfırıncı istasyona olan uzaklıkları (inch olarak) cinsinden numaralandırılır. Böylece teknik resim okunurken "gövde çerçeve istasyonu 137" görülünce bunun burundan itibaren 137inch mesafede olduğu anlaşılır.
Yapının uçağın merkez hattının sağında mı solunda mı olduğunu belirtmek için çoğu üretici merkez hattı sıfır istasyonu olarak belirtir. Eleman uçağın sağında veya solunda olarak ve istasyon numarası ile belirtilir. Aşağıdaki listede birçok üretici tarafından kullanılan konum belirtme sistemleri ve açıklamaları yer almaktadır.
Gövde İstasyonları (Fuselage Station, Fus. Sta. veya F.S.): Referans alınan sıfır noktasına göre inch cinsinden numaralandırmadır. Referans alınan nokta genellikle uçağın burnundan geçtiği varsayılan hayali çizgidir ve tüm uzaklıklar bu noktaya göre belirtilir. Verilen noktanın mesafesi merkez hattına paralel olarak burundan kuyruğa doğru ölçülür. Bazı üreticiler gövde istasyonlarını B.S (Body Station) olarak ta göstermektedir.
Merkez Hattı (Buttock Line veya Butt Line veya B.L): Burundan kuyruğa doğru yatay merkezi hattın sağından ve solundan ölçülen mesafelerdir.
Su Hattı (Water Line W.L.): Ölçülen yüksekliğe göre numaralandırmadır. Yer seviyesinden veya gövdenin alt hizasından ölçülen mesafelerdir.
Aileron İstasyonu (A.S): Kanatçığın iç kısmından dış kısmına doğru iç kısma paralel olarak ve kanat arka sparına dik olarak ölçülen mesafelerdir.
Flap istasyonu (F.S): Flabın içinden dışına doğru kanadın arka sparına dik ve flabın iç kenarına paralel şekilde ölçülen mesafelerdir.
Motor Kaporta İstasyonları (Nacelle Station veya N.S): Hayali su hattına dik şekilde kanat ön sparının önünden veya arkasından ölçülen mesafelerdir.
Ayrıca büyük uçaklarda yatay stabilize istasyonu(H.S.S), dikey stabilize istasyonu(V.S.S), motor istasyonu(P.P.S) vb. gibi ölçüler belirtilebilir. Bu gibi durumlarda uçağın herhangi bir konumu belirtilmeden önce üreticinin terminolojisine ve konum istasyon sistemine danışılmalıdır.
Daha önce açıklandığı üzere uçak alanları (zoning) ATA-100'de belirtilmiştir. Daha detaylı bilgi için ATA-100'e başvurulmalıdır. Burada temel alan prensipleri anlatılacaktır.
Alanlar büyük alan, büyük alt alan ve basit alan şeklinde ayrılır. Büyük alan üç rakamlı ( XYZ )nin ilk rakamı X ile belirtilir. Örneğin;
Büyük Alanlar;
Gövdenin alt yarısı- arka basınç bulkheadine kadar
200 Gövdenin üst yarısı- arka basınç bulkheadine kadar
300 Kuyruk ve arka basınç bulkheadi
400 Motorlar ve destekler/paylonlar
500 Sol kanat
600 Sağ kanat
700 İniş takımları ve iniş takımları kapakları
800 Kapılar
900 Standart numaralandırmada belirtilmeyen ve uçak tiplerinde yaygın olmayan farklı
yerler
Büyük alt alanlar üç rakamlı (XYZ)nin ikinci rakamı olan Y ile belirtilir. 300 numaralı büyük alan( kuyruk ve arka basınç bulkheadi) aşağıdaki büyük alt alanlara ayrılabilir.
Büyük alt alanlar;
310 Basınç bulkheadinin gövde arkası
320 Dikey stabilize ve istikamet dümeni
330 Sol yatay stabilize ve irtifa dümeni
340 Sağ yatay stabilize ve irtifa dümeni
Basit alanlar üç rakamlı (XYZ)nin son rakamı Z ile belirtilir. 320 büyük alt alanı(dikey stabilize ve istikamet dümeni) aşağıdaki gibi basit alanlara ayrılabilir.
Basit alanlar;
321 Dikey stabilize hücum kenarı
322 Dikey stabilize yardımcı spardan ön spara
323 Ön spardan arka spara
324 Arka spardan firar kenarına
325 İstikamet dümeninin alt kısmı
326 İstikamet dümeninin üst kısmı
327 Dikey stabilizenin ucu
Yukarıdaki örneklerde de görüleceği üzere numaralandırma sistemi ile belirtilen yerlere tereddüt etmeden ulaşmak, bakım servis vb işlemler için kolaylık sağlamaktadır. Böylece belirtilen yer her kişiye göre değişiklik göstermemekte belli bir standart sağlanmaktadır. Uçak üreticilerine ve tiplerine göre uygulanan numaralandırma sistemi ilgili kitaplardan öğrenilmelidir. Bu sistemle hangi elemanın uçağın neresinde bulunduğu veya hangi komponentle ilişkisi olduğu hakkında bilgi edinilebilir.
